Contemplatief onderricht is gebaseerd op een tweevoudige ontwikkeling. Enerzijds is er het onderricht en begrijpen van hetgeen er onderwezen wordt. Dit begrijpen is zowel cognitief, als emotioneel en fysiek-energetisch. Anderzijds is er de beoefening en een belangrijke beoefening is meditatie.
Doorheen meditatie worden we vrijer van onze emotionele en cognitieve beperkingen en verknopingen. Er worden echter een enorme hoop meditatie technieken en vormen aangeboden en de leek ziet veelal het bos niet door de bomen. Daarom kan het nuttig zijn een overzicht te geven van de verschillende meditatie vormen.
We kunnen een onderscheid maken tussen twee vormen van meditatie die in de Tibetaans boeddhistische traditie omschreven worden als shamatha (meditatie als vredig rusten) en vipasyana (diep inzicht of inzichtsmeditatie). In dit artikel zullen we de shamatha meditatie beschrijven. De shamatha meditatie geeft je geest rust, stabiliteit en kracht en het is een vorm van concentratie en aandachtstraining. Het woord shamatha is een sanskriet woord en bestaat uit twee lettergrepen. ‘Shama’ betekent ‘vrede’ en ‘tha’ betekent ‘verwijlen in’ of ‘stabiliteit’. Het betekent dat je geest niet bevangen is, maar rust in een staat van vrede. De Tibetanen gebruiken het woord ‘shi-ne’ in plaats van shamatha.
Het doel van shamatha is om je geest stabiel te laten worden zodat deze niet voortdurend van her naar der springt. In meditatie is je geest niet onderhevig aan de invloed van de discursieve denken maar is deze stabiel en onbeweeglijk. Het eerste wat je echter opmerkt als je meditatie beoefent is dat je geest helemaal niet rustig is. Deze onrustige geest wordt in de boeddhistische traditie omschreven als ‘monkey mind’ of ‘ de geest die over en weer springt als een aap’. Meditatie maakt je intitieel bewust van je interne onrust of het aapachtige karakter van je geest. Door je aandacht naar binnen te richten word je je veelal voor het eerst bewust van je interne onrust en de onmogelijkheid om je geest tot rust te brengen. Dit is het paradoxale karakter van meditatie, je wil je geest tot rust brengen maar je wordt je bewust van je interne onrust als nooit tevoren. Je geest is voortdurend afgeleid en de eerste fase is het bewust worden van deze afleiding. Dit wil niet zeggen dat je deze afleiding voortdurend bevecht omdat dit de onrust nog meer vergroot. Meditatie helpt je om bewust te worden van de afleiding en wakker te worden uit de voortdurende teneur om afgeleid te worden.
Shamatha of het ontwikkelen van gelijkmoedigheid is een beoefening. Een beoefening betekent dat je iets doet en de gewoonte aankweekt om dit te doen, zodat het een deel wordt van jezelf. Meditatie is vertrouwd worden met de afleiding enerzijds en anderzijds met je vermogen om wakker te worden uit de afleiding. Het begrip beoefening geeft aan dat het hier gaat om een ervaringsgericht begrijpen. Dit betekent enerzijds dat je mentaal begrijpt wat de instructies zijn en deze zijn veelal bedriegelijk eenvoudig. Maar je moet het geleerde omzetten in de praktijk zodat het een deel wordt van je zijn, je doen en laten. Je went eraan dat je geest rust en kalm kan zijn en niet voortdurend onrustig hoeft te zijn. Maar het is evenzeer waar dat je er initieel aan went dat je geest onrustig en voortdurend afgeleid is. Je leert hierin te ontspannen. Moeilijkheden en obstakels zijn een deel van het proces
Shamatha betekent dat je je gaat richten op een punt of object zodat de gedachten die in je geest oprijzen rustiger en stiller worden, waardoor je je geest zelf kunt ervaren als kalm en stabiel. Je geest ‘rust in vrede’.
Het richten van je aandacht op een object zorgt ervoor dat je de gedachtenstroom opmerkt en hier niet voortdurend in meegaat, waardoor er vanzelf minder gedachten oprijzen in je geest. Meditatie is echter geen staat van aan niets te denken. De Tibetanen noemen dit ‘sauna-meditatie’, waarbij je geest leeg en amorf is. In shamatha meditatie is je geest heel rustig en stabiel maar ook heel wakker en alert zodat je alle ervaringen in de interne en de externe wereld heel goed kunt opmerken en van elkaar kunt onderscheiden. ‘Meditatie geen medikatie’ is een veel gebruikte uitdrukking om het onderscheid aan te geven tussen de wakkerte en alertheid die ontstaat door meditatie en die iets heel anders is dan een interne ontspanning die je geest slaperig en dof maakt.
Je geest is echter gevuld met gedachten, herinneringen en associaties waardoor het helemaal niet eenvoudig is om je geest gericht te houden op het object van je meditatie. Je gedachten en associaties leiden je aandacht voortdurend af van hetgeen je je geest op wil richten. Shamatha meditatie is het wakker worden uit deze voortdurende afleiding van je geest. Dit betekent dat je de afleiding leert opmerken en je geest weer terugbrengt naar het object van je meditatie. Je leert je geest terug te brengen uit de afleiding naar het object van je meditatie. Hierdoor ontstaat een éénpuntige gerichtheid van je geest op het object van je meditatie.
Je bent aanwezig in het moment nu. Je geest kan hierdoor ontspannen en beginnen rusten in zichzelf zonder afgeleid te worden door de gedachten, herinneringen en associaties van je denkende geest.
Als je shamatha meditatie beoefent is de meest geschikte locatie een rustige plek waar er weinig afleiding of activiteit is en waar je niet gestoord wordt door anderen terwijl je je meditatie beoefent. Het is belangrijk om rechtop te zitten met een rechte rug zonder jezelf op te spannen. Het beeld wat veelal gebruikt wordt is dat de voorkant van je lichaam zacht en ontspannen is en dat je rugzijde stevig is als een berg. Sommige scholen raden je aan je ogen open te houden om niet teveel afgeleid te worden door je interne gedachten en andere scholen raden je aan om je ogen te sluiten om niet teveel afgeleid te worden door externe impulsen. Als je met je ogen open mediteert kijk je naar een punt op de vloer voor je en je laat je ogen op dit punt rusten.
Shamatha meditatie bestaat in twee basisvormen. Enerzijds is er meditatie met een object en anderzijds is er meditatie zonder een object.
Het object van meditatie in veel meditatie scholen is je ademhaling. Vaak wordt de beginnende student aangeraden de in- en uitademhaling te tellen of er nota van te nemen als je in- en uitadement. Als je aandacht minder afgeleid wordt, kun je beginnen om je aandacht te richten op de gevoelde ervaring van je ademhaling. Ook hier is er een progressieve opbouw mogelijk. Een ander object kan je lichaam zijn als je wandelmeditatie beoefent. Je loopt met aandacht en oplettendheid en je lichaam wordt het object van meditatie. In veel boeddhistische scholen worden zitmeditatie en loopmeditatie onderling afgewisseld. Eigenlijk kun je iedere handeling gebruiken als een meditatie object. De Zen leraar Thich Nhat Hanh is zeer creatief in het ontwikkelen van meditatie objecten zoals bijvoorbeeld de telefoon. Hierdoor ontstaat er een verbinding tussen de beoefening van meditatie en het dagelijkse leven.
Een andere meditatie object kan een extern beeld zijn waar je je aandacht op gericht houdt zoals een bloem, een steen of een sacraal object.
Ook interne beelden kunnen als meditatie object gebruikt worden om je aandacht te trainen.
Ook geluiden, zowel in de externe wereld zoals een bel of interne geluiden zoals woorklanken of mantra’s worden gebruikt als meditatie object in shamatha meditatie.
Behalve de shamatha meditatie met een object heb je eveneens de shamatha meditatie zonder object waarbij je je richt op de nu-heid of aanwezigheid van het moment.Hierbij laat je je geest rusten in de ruimtelijkheid van je geest zelf. Dit veronderstelt echter dat je geest rustig is zodat deze stabiel en vredevol is en er mentale stabiliteit is.
De shamatha meditatie is een meditatie vorm die in alle tradities onderwezen wordt. Veelal echter onder een andere naam.
De obstakels in shamatha zijn enerzijds de externe afleidingen: de beelden, geluiden, geuren en sensaties die je aandacht weghalen van het object van je meditatie. Anderzijds heb je de interne obstakels en het gaat hierbij niet zozeer om de gedachten en herinneringen die opkomen in je geest, maar meer om de attitude waarmee je deze tegemoet treedt.
Je kunt de obstakels in shamatha meditatie opdelen in twee grote groepen. De eerste groep is onrust, irritatie en allerlei vormen van overstimulatie waartoe ook verlangen en het vasthouden aan je verlangens behoren. Het Freudiaanse plezier-principe is hier het centrale thema. Je zoekt naar plezierige dingen en je bent bezig om onplezierige dingen te vermijden, waardoor je de ervaring van het moment nu voortduren mist en er dus nooit rust of vrede kan zijn.
De tweede groep heeft te maken met dufheid, slaperigheid en onverschilligheid en dit zorgt ervoor dat je niet wakker en alert blijft, maar wegdoezelt zodat je je je niet langer kunt richten op het object van je meditatie.
Beide groepen van obstakels hebben een andere remedie. De remedie voor de eerste groep is te leren ontspannen in het moment zelf, de remedie voor de tweede groep is wakkerte. Deze obstakels zijn een intrinsiek onderdeel van het ontwikkelen van de shamatha beoefening omdat ze je helpen een dynamisch evenwicht te vinden en je geest stabiel, alert en rustig te laten worden.
Enerzijds verlies je jezelf niet langer in elke gedachte en anderzijds bevecht je je gedachte niet langer. Je laat ze aanwezig zijn op de achtergrond terwijl je je geest gericht houdt op het object van je meditatie. Als je niet langer afgeleid wordt door je gedachten, begin je de dingen in de externe en interne wereld helderder en duidelijk op te merken.
Je shamatha meditatie ontwikkelt zich als je opmerkt hoe je je aandacht vanzelf begint te richten op het object van je meditatie en je meer aanwezig bent. Het wordt iets wat je vanzelf begint te doen en het vraagt niet langer een inspanning maar het schenkt je vreugde om dit te doen. Bovendien hoef je niet langer met je geest te vechten; je geest wordt een bondgenoot die je toestaat om je aandacht op iets te richten zonder afgeleid te worden.
Bronnen: